Cải lương "quẫy đạp" để vươn dậy

Qua Liên hoan Cải lương toàn quốc 2024, thấy rõ ràng cải lương có dấu hiệu rất tốt, quẫy đạp rất mạnh để vươn dậy. Nhiều vở xã hội hóa sau khi Liên hoan lại về tái diễn tại TP.HCM, hoặc được đề nghị tái diễn. Trong tay chúng ta đang có số lượng vở hay rất nhiều, chỉ cần Nhà nước tiếp sức thêm chút nữa là được.

Trước kia, cải lương có mặt gần khắp các địa phương, lan tỏa khắp hang cùng ngõ hẻm và khắp các thành phần dân chúng. Sau 1975, cải lương vẫn còn cực thịnh, với việc mỗi tỉnh đều thành lập một đoàn cải lương, được nhà nước cấp kinh phí, đi diễn khắp các huyện xã, kể cả vùng sâu, có khi thì bán vé, cũng được khán giả hưởng ứng nhiệt tình. Riêng TP.HCM đã có cả chục đơn vị cải lương sáng đèn mỗi tuần mấy suất. Có những vở như Đời cô Lựu, Ngao Sò Ốc Hến, Nàng Xê Đa, Tô Ánh Nguyệt… thì diễn 3 - 4 năm hoặc cả chục năm vẫn còn người mua vé. Chưa kể, vé chợ đen rần rần khắp các cổng rạp, nghe thì "bực" nhưng thực tế đó chính là "mừng" vì cải lương ăn khách kinh khủng như vậy. Đúng là thời hoàng kim của cải lương.

Không bỏ cuộc

Nhắc lại một chút để so sánh với bây giờ, thì rõ ràng… quá buồn. Hầu hết các tỉnh đã dẹp đoàn cải lương từ lâu, mà sát nhập đoàn cải lương vào trung tâm văn hóa tỉnh, coi như một ban mà thôi, hoạt động yếu hơn. TP.HCM cũng chỉ còn đơn vị công lập là Nhà hát Trần Hữu Trang, và xuất hiện một số đơn vị xã hội hóa như sân khấu Đại Việt, sân khấu Chí Linh - Vân Hà, sân khấu Sen Việt, sân khấu của nghệ sĩ Gia Bảo, Vũ Luân, Kim Tử Long, Kim Ngân, Hoàng Hải, đoàn Huỳnh Long tái hoạt động, đoàn Thanh Nga chuyên diễn tuồng Phật giáo, và một số công ty giải trí - truyền thông dàn dựng vở khi có liên hoan hoặc có ngày lễ, sự kiện gì đó. Mà các đơn vị này cũng không sáng đèn hằng tuần như xưa nữa, chỉ diễn theo đợt, theo mùa, có khi cả năm mới làm một vở, hoặc có vở chỉ diễn 1 - 3 suất là hết khách mua vé. So ra với thời trước thì cải lương đã "teo tóp" vô cùng.

Tình hình như vậy thì liệu có thể làm cho cải lương hồi sinh hay không?

Nói cho đúng, cải lương chưa phải gọi là "chết", mà chính trong lúc khó khăn thì mới thấy sự nỗ lực, quẫy đạp của các đơn vị xã hội hóa, dù thắt ngặt mấy cũng không bỏ cuộc, vẫn giữ lấy nghề một cách đáng quý, đáng thương. Nhiều người làm đủ mọi việc mưu sinh để dành dụm tiền lâu lâu dựng vở mới ra mắt khán giả. Không những thế, còn ra mắt một cách hoành tráng, nghiêm túc, chứ không chịu làm lôm côm, đặc biệt ưu tiên dành cho vở sử Việt thật đáng trân trọng. Chẳng hạn Truyền thuyết chàng Sa Mộc, Đêm trước ngày hoàng đạo (sân khấu Đại Việt), Sấm vang dòng Như Nguyệt (sân khấu Chí Linh - Vân Hà), Lê Văn Duyệt-người mang 9 án tử (sân khấu Hoàng Hải), Tây Sơn nữ tướng (sân khấu Sen Việt)…

Như vậy, suy cho cùng, nghệ sĩ chưa bao giờ bỏ nghề, thì cải lương không thể nào chết được. Vấn đề là làm sao để cải lương khá hơn, chứ nói như đạo diễn - NSƯT Hoa Hạ thì "đừng mong cải lương trở lại thời hoàng kim như xưa, mà chỉ mong nó nhích lên từng chút một là mừng lắm rồi". Bà nói thêm: "Giờ cải lương thiếu cơ sở vật chất trầm trọng, điểm biểu diễn chỉ còn Nhà hát Trần Hữu Trang và rạp Hồng Liên là có thể sáng đèn. Mà chúng ta thiếu luôn người tổ chức biểu diễn, xưa gọi là "ngoại vụ", chuyên đi tìm khán giả, tìm điểm diễn cho đoàn. Giờ nghệ sĩ và đạo diễn vừa tập tuồng, vừa đi bán vé cho các fan của mình, thì khổ quá".

NSƯT Võ Minh Lâm ý kiến: "Chúng ta thiếu cả tác giả viết kịch bản, chuyên viên âm nhạc, cảnh trí…Vì cải lương giảm hoạt động nên đội ngũ đó tản mác đi nhiều, thiết nghĩ cần gây dựng lại để phục vụ cải lương. Riêng nghệ sĩ chúng tôi cũng cố gắng rất nhiều để giữ nghề, có người làm nghề này nghề kia, chạy sô này, sô kia để sống, đợi ngày được lên sân khấu là vui lắm rồi. Giờ mỗi tháng mà có một suất nghiêm túc đã rất mừng, bởi muốn giỏi nghề chỉ có thể diễn trong những vở nghiêm túc, vở khó".

Những cái thiếu như các nghệ sĩ đã nêu chính là điều mà Nhà nước nên quan tâm bổ sung cho họ. Chưa kể, cần bổ sung thêm chút ít kinh phí để họ hoạt động chứ không thể để họ "tự bơi" đến lúc quá đuối thì phải bỏ cuộc.

Đành rằng sân khấu xã hội hóa thì phải tự lo, nhưng nếu quan tâm đến sự tồn vong của cải lương thì không thể để mặc nghệ sĩ gánh vác sứ mệnh đó. NSƯT Lê Nguyên Đạt, ông bầu của sân khấu Sen Việt tâm sự: "Tôi đã bán đến căn nhà cuối cùng để đầu tư cho các vở cải lương. Sau này chưa biết sẽ lấy tiền đâu để làm tiếp".

Ông bầu Chí Linh cũng nói: "Vở Sấm vang dòng Như Nguyệt chúng tôi bỏ mấy trăm triệu để dựng, mà mở màn suất đầu chi phí đã 200 triệu, vẫn phải bù lỗ, nên chưa dám diễn thêm suất thứ 2".

Những ông bà bầu khác đều như thế, bởi cải lương tốn kém rất cao, nhất là về trang phục, cảnh trí, và cát-sê cũng phải trả cao cho nghệ sĩ vì họ rất vất vả khi phối hợp ca-diễn-vũ đạo, tâm sức bỏ ra rất nhiều. Yêu nghề thì làm vậy thôi, chứ họ vẫn mong được hỗ trợ chút ít cho bớt… tủi thân.

Chăm chút cho khán giả trẻ

Vậy Nhà nước nên đầu tư cho cải lương như thế nào? Ông bầu Hoàng Song Việt nói: "Tôi không mong nhà nước rót thẳng tiền cho chúng tôi, bởi chúng tôi đã vượt khó làm xong vở rồi, chỉ mong Nhà nước mua vé để vở diễn được đến với công chúng, đặc biệt khán giả trẻ".

NSƯT Lê Trung Thảo đóng vai Lê Quýnh trong vở Lưu vong - khí tiết một trung thần, cũng nói: "Vở diễn gây hiệu ứng bất ngờ quá, khán giả yêu cầu diễn lại, nhưng chúng tôi không biết lấy đâu ra tiền để diễn. Vì mở màn ra đã thấy chi phí tối thiểu 40 - 50 triệu. Nếu Nhà nước cho một phần tiền thì chúng tôi sẽ mở màn với giá thật rẻ để sinh viên, học sinh xem được. Bản thân chúng tôi cũng chấp nhận cát-sê tượng trưng, thật thấp, miễn sân khấu sáng đèn là vui".

NSƯT Võ Minh Lâm cũng chấp nhận cát-sê thấp, đủ tiền son phấn, xăng xe là được rồi.

Ngay cả đạo diễn - NSƯT Hoa Hạ cũng nói: "Tôi sẵn sàng điều phối chương trình mà không nhận lương luôn. Tôi đề nghị Nhà nước cấp kinh phí mỗi tháng diễn một suất cải lương tại sân khấu phố đi bộ Nguyễn Huệ, vì nơi đó có rất nhiều người trẻ qua lại. Kinh nghiệm lúc tôi làm tổng đạo diễn chương trình 100 năm cải lương tại đường Lê Lợi, hàng mấy trăm khán giả trẻ vây quanh để xem cho tới hết chương trình, xem say mê, vỗ tay nhiệt liệt".

NSƯT Hoa Hạ phân tích: "Khán giả trẻ vẫn yêu cải lương, nhưng họ không có điều kiện mua cái vé mấy trăm ngàn, hoặc có người mới dò dẫm làm quen cải lương thì họ chưa dám mua vé, vậy mình diễn miễn phí cho họ xem, đến một lúc họ sẽ trở thành khán giả trung thành của cải lương. Họ chính là khán giả tương lai, mình phải chăm chút ngay từ bây giờ, nếu không, chỉ chừng mươi năm nữa thì cải lương không còn khán giả".

Đề án này được nhiều nghệ sĩ đồng tình, vì họ sẵn sàng đóng góp khi dựng vở, chuyện còn lại là Nhà nước nên hỗ trợ để vở đến với lớp người trẻ. Suy cho cùng, các vở cải lương sử Việt góp phần rất lớn trong việc giáo dục lòng yêu môn sử, yêu nước, thương dân. Nhiều khán giả trẻ đã khóc, nói rằng "nhờ xem cải lương mà em đã thêm yêu kính ông Lê Văn Duyệt, em sẽ đến ngay Lăng Ông mà thắp một nén hương", hoặc "em khóc trước cái chết hào hùng của bà Bùi Thị Xuân, mỗi lần đi qua đường Bùi Thị Xuân em có cảm xúc vô cùng chứ không thờ ơ như trước".

Như vậy, các vở cải lương sử Việt rất đáng để nhà nước hỗ trợ mua vé cho biểu diễn miễn phí. Và phố đi bộ Nguyễn Huệ quả là một điểm diễn lý tưởng.

Riêng NSND Giang Mạnh Hà, Phó Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, còn đề nghị thêm: "Nên viết và dựng những vấn đề nóng bỏng trong xã hội mà nhiều người đang quan tâm. Chẳng hạn, chống tiêu cực, hoặc những vấn đề thuộc góc khuất cuộc đời, thân phận con người, trách nhiệm công dân… Cải lương cần mạnh dạn đi vào những gai góc, hiện đại, ắt sẽ làm khán giả trẻ thích thú".