Hát Xoan... “đỗ thủ khoa”

(TT&VH) - Không chỉ được công nhận là “Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại”, hát xoan Phú Thọ còn là trường hợp duy nhất nhận được sự đồng thuận tuyệt đối từ Hội đồng chuyên môn của UNESCO khi thẩm định. “Đỗ thủ khoa” và được đánh giá là hồ sơ xuất sắc nhất trong tổng số 33 trường hợp đệ trình lên UNESCO lần này, hát xoan chính thức đem lại niềm vui cho ngành di sản Việt Nam từ 12h ngày hôm qua, 24/11/2011.

Trước đó, trong cuộc họp vào sáng 23/11 tại Bali (Indonesia), bà Cecile Duvell, Vụ trưởng Vụ Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO đã dành khá nhiều lời khen ngợi về hoạt động bảo vệ các di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam nói chung và trường hợp của hát xoan Phú Thọ nói riêng. Cũng chuyên gia này, ngay cuộc họp Đại hội đồng UNESCO lần thứ 36 tại Paris vào giữa năm 2010 đã khẳng định: “Khả năng thành công của di sản hát xoan Phú Thọ là rất lớn, khi mà gần như không có hồ sơ nào đạt được sự nhất trí cao từ các cơ quan tư vấn khoa học như vậy”.

Vì sao, từ trường hợp một loại hình diễn xướng dường như không được khán giả hiện đại biết đến nhiều so với quan họ và ca trù, hát xoan lại “ghi điểm” với UNESCO ở mức cao như vậy?

“Chuẩn” cho mọi tiêu chí

“Không thể so sánh hơn kém, nhưng tôi khẳng định hát xoan Phú Thọ có những nét độc đáo rất riêng biệt so với quan họ và ca trù” - PGS-TS Lê Văn Toàn, Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam, (đơn vị là đầu mối xây dựng hồ sơ đệ trình lên UNESCO) cho biết.

Hát xoan đã trở thành Di sản thế giới

Theo ông Toàn, hát xoan là di sản có “tuổi đời” vào loại lâu nhất tại Việt Nam nếu dựa trên những nghi thức, trang phục và không gian trình diễn, động tác múa, lời thơ, tiết tấu âm nhạc... và kèm theo đó là một hệ thống dày đặc các truyền thuyết, sự tích cho rằng di sản này hình thành từ đời các vua Hùng.

Đặc biệt, tính “bình dân”, không có bóng dáng của nghệ thuật chuyên nghiệp về thanh điệu, động tác múa... của hát xoan lại là một ưu thế riêng để loại hình này phát triển rất mạnh trong cộng đồng người Việt. Những ưu điểm về “tuổi đời” và tính cộng đồng này giúp hát xoan gần như trở thành một di sản văn hóa phi vật thể “chuẩn” theo tiêu chí của UNESCO.

Trong quá trình xây dựng hồ sơ, giới nghiên cứu cũng đã “nhắm” rất kỹ những nguy cơ khiến hát xoan Phú Thọ đứng trước yêu cầu phải bảo vệ khẩn cấp.

Tính đến nay, VN đã có 6 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận bao gồm: Nhã nhạc cung đình Huế, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, quan họ, Hội Gióng, ca trù và hát xoan. Trong số này, 2 trường hợp sau cùng thuộc danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp.

Đơn cử, theo thống kê khi lập hồ sơ, số nghệ nhân hát xoan trên tuổi 70 hiện còn 69 người, trong số đó có 31 nghệ nhân từng biểu diễn hát xoan trước 1945. Tuy nhiên, hiện chỉ còn 8 người trong số này có trí nhớ đủ để truyền dạy hát xoan cho thế hệ kế tiếp. Ngoài ra, 30 cửa đền, đình từng là nơi diễn xướng của hát Xoan cổ đã mất đi già nửa, chỉ còn 13 đền đình. Ngoài ra, trong số 18 xã từng nằm trong không gian lan tỏa của hát xoan, hiện chỉ có 2 xã duy trì hoạt động này với 4 phường xoan cổ và 2 câu lạc bộ hát xoan mới...

Không quá vất vả để chứng minh giá trị

“Quan trọng nhất với mỗi hồ sơ thuộc dạng này là 2 tiêu chí: đạt “chuẩn” của một di sản văn hóa phi vật thể và đang đứng trước nguy cơ mất đi. Hồ sơ của hát xoan Phú Thọ đã đảm bảo quá tốt những yêu cầu quan trọng này rồi” - ông Nguyễn Mạnh Thắng, Phó Tổng thư ký Ủy ban UNESCO Việt Nam cho biết.

Ngoài ra, một vài tiêu chí khác do UNESCO đưa ra về sự cam kết bảo tồn của cộng đồng trong trường hợp hồ sơ được công nhận hay việc di sản phải được lưu giữ trong hệ thống bảo tồn quốc gia cũng đã được thực hiện rất tốt.

Cũng theo ông Thắng, do tính chất khá tiêu biểu của hát xoan Phú Thọ, Ủy ban UNESCO Việt Nam đã có hành trình khá nhẹ nhàng trong hành trình chứng minh giá trị và “vận động” để tìm được sự đồng thuận của quốc tế với di sản này. Cụ thể, trong Đêm hát xoan Phú Thọ được Ủy ban UNESCO Việt Nam tổ chức tại Hà Nội vào giữa tháng 10/2011 vừa qua, toàn bộ 50 đại sứ và tham tán văn hóa của các nước tham dự đều rất hào hứng lên tiếng ủng hộ hát xoan sớm được UNESCO công nhận.

Giá trị tự thân và sự chuẩn bị kỹ lưỡng của giới khoa học đã mang tới một điều đặc biệt: sau nhiều năm xây dựng hồ sơ di sản, đây là lần hiếm hoi hồ sơ di sản của Việt Nam được các nhà khoa học, hội đồng bầu chọn đánh giá là có triển vọng ngay từ đầu và tiếp đó là được UNESCO công nhận với sự đánh giá cao nhất trong danh sách tổng thể. 

Minh Châu