Nhà văn Sơn Nam: "Hạt bụi nghiêng mình nhớ đất quê”

(TT&VH) - Sau một thời gian bạo bệnh, nhà văn Sơn Nam - cây đại thụ của văn học Nam Bộ đã vĩnh biệt chúng ta. Nhưng những gì ông để lại vẫn còn nguyên giá trị khi muốn tìm hiểu về một thời của một vùng đất. TT&VH xin “phác họa” lại chân dung nhà văn Sơn Nam qua hồi ức của các nhà văn.

Sơn Nam lấy họ của người Khơ-me

Nhà văn Sơn Nam (Ảnh Nguyễn Đình Toán)

Năm 1945, Sơn Nam tham gia Thanh niên Tiền phong và cướp chính quyền ở địa phương. Sau cách mạng tháng 8 năm 1945, ông là tỉnh ủy viên tỉnh Rạch Giá, Phó Bí thư tỉnh Đoàn Thanh niên Cứu quốc. Sau chuyển sang làm công tác ở Hội văn hóa Cứu quốc tỉnh, rồi về phòng chính trị quân khu 9. Năm 1950, ông công tác ở Phòng Văn nghệ thuộc Ban tuyên huấn Xứ ủy Nam bộ. Từ sau Hiệp định Geneve, Sơn Nam trở lại Rạch Giá rồi về Sài Gòn làm báo, văn… Ở trong bưng (chiến khu), nhà văn Sơn Nam đoạt các giải thưởng cho truyện ngắn đầu tiên Bên rừng cù lao Dung (Khuyến khích) và giải Nhì cho ký sự Tây đầu đỏ trên báo Tiếng súng kháng địch và tạp chí Lá lúa.

Giây phút xúc động của "ông già Nam Bộ" tại lễ mừng thọ 81 tuổi (năm 2006)

Sơn Nam đi bộ vì học cụ Đồ Chiểu

Ông già Nam Bộ với nụ cười hồn hậu.

“Thời bao cấp khó khăn nhưng lãnh đạo chính quyền rất quan tâm đến nhân sĩ trí thức có nhiều đóng góp cho xã hội. Những năm đói kém, nhà văn Sơn Nam cùng với Nguyễn Hiến Lê, Giản Chi, Á Nam Trần Tuấn Khải… được giúp đỡ cấp cho mỗi tháng 13 kg gạo, trong khi công chức cấp cao lúc đó chỉ có khoảng 16 kg. Nhưng Sơn Nam cùng các nhân sĩ trí thức trên đã khéo léo từ chối. Nhà văn Sơn Nam nói rằng: “Tui viết báo sống cũng được, suất gạo ấy anh nên dành cho người khác khó khăn hơn tui” - nhà thơ Đoàn Vị Thượng kể lại sự việc đã chứng kiến.

Còn tại sao nhà văn Sơn Nam suốt đời đi bộ mà không tự thân “lái” xe đạp hay xe máy? Theo nhà thơ Đoàn Vị Thượng: Bố Sơn Nam có lần nói với mình, hồi nhỏ bố cũng có đi xe đạp. Nhưng sau này đi học, bố biết cụ Đồ Chiểu (Nguyễn Đình Chiểu) chống thực dân bằng cách bài bỏ tất cả những gì có của ngoại bang. Chẳng hạn cụ Đồ Chiểu cả đời không bao giờ dùng xà bông để giặt đồ mà chỉ dùng tro. Cụ Đồ Chiểu thà lội ruộng về nhà còn hơn đi trên đường cái quan do Pháp làm. Bố Sơn Nam nói: “Tao không bằng Cụ Đồ Chiểu, nhưng tao ghét bọn xâm lược lắm, do vậy hạn chế dùng được món gì của bọn thực dân thì hay món đó nên tao đi bộ riết thành quen”. Vả vậy, đến cuối đời, nhà văn Sơn Nam vẫn không biết xài những vật dụng tân kỳ. Ngay cả quần áo ông mặc trên người cũng là hàng Việt chính hiệu. Sơn Nam có hút thuốc nhưng chỉ thuốc đen (thuốc rê) tự quấn hút, hạn hữu lắm có ai mời ông mới dùng thuốc đầu lọc… Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn tùng đùa với Sơn Nam khi “nhái” hai câu thơ trong bài Vô đề làm đề từ Hương rừng Cà Mau của ông: “Sơn Nam mấy độ qua đường phố/ Hạt gạo nghiêng mình nhớ cái lu”. Dù khốn khó vật chất là thế, nhưng văn của Sơn Nam lúc nào cũng sang trọng…

Gần gũi, giúp đỡ nhà văn trẻ

Nhà thơ Lê Minh Quốc (Trưởng ban Văn nghệ báo Phụ nữ TP.HCM) cho biết bài viết cuối cùng của Sơn Nam chính là lời tựa tập sách Người Quảng Nam của anh vào tháng 6/2006. “Lúc đó bố Sơn Nam đã yếu lắm rồi nhưng ông vẫn gắng viết lời tựa cho mình bên giường bệnh”. Sơn Nam đã dạy Lê Minh Quốc hai điều trong nghề cầm bút. Với nghề báo, khi chấp nhận viết một bài báo bị người ta biên tập (thay title, đổi chữ…) là quyền của người ta, đừng chấp chuyện đó. Nhưng khi viết văn phải thật cẩn trọng, tỉnh táo… vì đó là sản phẩm của riêng mình, một mình chịu trách nhiệm. Như khi viết Hương rừng Cà Mau, ông đã phải xem anh em trong chiến khu “ngó ngàng” mình ra sao… Văn để đời nên phải như vậy.

NXB Trẻ vẫn là chủ sở hữu các tác phẩm của Sơn Nam  NXB Trẻ chúc mừng sinh nhật lần thứ 81 của nhà văn Sơn Nam Trao đổi với TT&VH chiều qua (13/4), bà Quách Thu Nguyệt - Giám đốc NXB Trẻ cho biết: “NXB Trẻ đã mua trọn đời những tác phẩm của nhà văn Sơn Nam và trả nhuận bút một lần. Khi nhà văn còn sống, nếu in tác phẩm mới thì trả nhuận bút 8%, sách tái bản trả 4%. Nếu nhà văn có di chúc cho ai thừa kế thì NXB vẫn trả nhuận bút như khi nhà văn còn tại thế. Tuy nhiên, bản quyền tác phẩm của Sơn Nam vẫn do NXB Trẻ sở hữu và chỉ có NXB Trẻ mới được quyền ấn hành”. Được biết, các tác phẩm của nhà văn Sơn Nam được NXB Trẻ mua đứt vào tháng 4/2003.   3. Những tác phẩm chính đã xuất bản: Chuyện xưa tích cũ (2 tập, 1958); Nguyễn Trung Trực - Anh hùng dân chài (1959); Tìm hiểu đất Hậu Giang (1960); Hương rừng Cà Mau (1962); Chim quyên xuống đất (1963); Hình bóng cũ (1963); Vọc nước giỡn trăng (1965); Hai cõi U Minh (1965); Nói về miền Nam (1967); Truyện ngắn của truyện ngắn (1967); Vạch một chân trời (1968); Xóm Bàu Láng (1968); Người Việt có dân tộc tính không? (1969); Bà chúa Hòn (1970); Đồng bằng sông Cửu Long (1970); Trời nước bao la (1970); Thiên địa hội và cuộc minh tân (1971); Gốc cây, cục đá và ngôi sao (1973); Lịch sử khẩn hoang miền Nam (1973); 26 truyện ngắn (1987); Tục lệ ăn trộm ( 1987); Người Sài Gòn (1990); Gia Định xưa (1990); Bến Nghé xưa (1991); Theo chân người tình (1991); Một mảnh tình riêng (1992); Dạo chơi (1994)…

Bài thơ Vô đề (trích từ Hương rừng Cà Mau) Trong khói sóng mênh mông Có bóng người vô danh Từ bên này sông Tiền Qua bên kia sông Hậu Mang theo chiếc độc thuyền Điệu thơ Lục Vân Tiên ………………………………   Chướng khí mù như sương Thân không là lính thú Sao chưa về cố hương? Chiều chiều nghe vượn hú Hoa lá rụng, buồn buồn ……………………………..   Hơi vọng cổ vương bờ tre bay vút Điệu hò … ơ theo nước chảy chan hòa Năm tháng trôi qua Ray rứt mãi đời ta Nắng mưa miền cố thổ Phong sương mấy độ qua đường phố Hạt bụi nghiêng mình nhớ đất quê”   Sơn Nam

Hoàng Nhân