"Trời, non, nước" của vua Hàm Nghi: Một triển lãm - nhiều ý nghĩa

Vào lúc 16h30 ngày 24/3 tại điện Kiến Trung (Huế) sẽ khai mạc triển lãm Trời, non, nước của vua Hàm Nghi (1871 - 1944), giới thiệu hơn 20 bức tranh tới công chúng Việt Nam. Triển lãm này được đồng giám tuyển bởi nhà nghiên cứu mỹ thuật Ace Lê và tiến sĩ mỹ thuật Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ 5 của vua Hàm Nghi.

Triển lãm diễn ra đến 6/4/2025, trong thời gian Huế đăng cai Năm Du lịch quốc gia và tổ chức Festival Huế 2025, cũng như kỷ niệm các ngày lễ lớn, dự kiến thu hút từ 8.000 đến 10.000 lượt khách mỗi ngày.

Từ những bức tranh sơn dầu đầu tiên của Việt Nam

Vì yêu nước và chống thực dân Pháp mà vua Hàm Nghi bị Pháp bắt đưa xuống tàu ở Lăng Cô để lưu đày đến Algiers của Algeria (châu Phi) ngày 25/11/1888, lúc đó ông 17 tuổi.

Bị giam hãm ở Algeria, ông đã theo họa sĩ Marius Reynaud học vẽ từ năm 1889, sau đó theo học thêm điêu khắc từ năm 1895. Ông lấy nghệ danh là Tử Xuân, với phong cách sáng tác kiểu Trường Mỹ thuật Paris.

Theo tiến sĩ Amandine Dabat, thì đến nay, Vô đề (ký ngày 19/5/1899, vẽ phong cảnh miền quê ở Algiers) có lẽ là bức sơn dầu trên toan sớm nhất của vua Hàm Nghi. Hơn nửa thế kỷ qua, lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam đã ghi nhận Bình văn (vẽ khoảng 1898 - 1905), được cho là của Lê Văn Miến, là bức tranh sơn dầu đầu tiên của Việt Nam. Họa sĩ Lê Văn Miến còn những bức sơn dầu khác như chân dung Lê Hy (vẽ khoảng 1895 - 1897), chân dung Tú Mền (1898)… Nay có thêm bức Vô đề của Hàm Nghi, bổ túc một cứ liệu quan trọng về những tranh sơn dầu vẽ trước thế kỷ 20 của Việt Nam.

Một số so sánh mở rộng: Trường Mỹ Nghệ bản xứ Thủ Dầu Một ra đời sớm nhất ở Đông Dương năm 1901; Trường Dạy nghề Biên Hòa (còn gọi là Trường Bá nghệ) ra đời năm 1903; Trường Vẽ Gia Định ra đời ngày 1/9/1913; Trường Mỹ thuật Đông Dương ra đời ngày 27/10/1924. Nhìn vậy, để thấy rằng những bức tranh sơn dầu của Hàm Nghi, Lê Văn Miến, hoặc những tranh vẽ theo lối Tây của Kỳ Đồng, Nguyễn Văn Nhân, Lê Đức Trạch, Thang Trần Phềnh… trước khi Trường Mỹ thuật Đông Dương ra đời là có nhiều ý nghĩa tiên phong.   

Sinh thời, Hàm Nghi đã trưng bày 3 lần ở Paris: vào năm 1904 tại Bảo tàng Guimet (tranh phấn màu), năm 1909 tại Phòng trưng bày Devambez (bản vẽ), năm 1926 tại Phòng trưng bày Mantelet - Colette Weil (12 tranh phấn màu, 38 tranh sơn dầu, 8 tác phẩm điêu khắc). Ông cũng thường tặng tác phẩm cho bạn bè, người thân, nhưng đến khi tạ thế, vẫn còn 91 bức tranh và các tác phẩm điêu khắc. Số còn lại này đã cho thấy đam mê và sức làm việc của vua Hàm Nghi.

Thế nhưng, vì hoàn cảnh lịch sử, gần như suốt thế kỷ XX, rất ít người Việt Nam biết đến thế giới mỹ thuật của vua Hàm Nghi. Thậm chí cách đây chừng 10 năm, khi đề cập đến tranh Hàm Nghi trên các sàn đấu giá quốc tế, nhiều nơi còn nghi ngờ độ khả tín của thông tin. Mấy năm gần đây, bên cạnh các cuộc trưng bày, đấu giá, thì những nghiên cứu và ra mắt sách của TS Amandine Dabat đã cung cấp thêm nhiều thông tin thuyết phục, quý giá.

Lần đầu trưng bày hơn 20 bức tranh tại Việt Nam, lại bày trong điện Kiến Trung ở Đại nội Huế, quả là việc ý nghĩa. Càng ý nghĩa hơn khi các tác phẩm này được 10 bộ sưu tập tư nhân tại Việt Nam cho mượn, cho thấy các giá trị lịch sử luôn có cách truyền lưu, bất chấp những khó khăn, nếu có.

Đồng giám tuyển Ace Lê chia sẻ: "Công chúng đã biết tới vua Hàm Nghi là một anh hùng dân tộc... Tuy nhiên, chưa nhiều người biết rằng, ông cũng là một trong hai họa sĩ Việt Nam đầu tiên (cùng Lê Văn Miến) được đào tạo sáng tác theo phương pháp hàn lâm Tây phương, vì thế có thể xem ông là người đóng vai trò tiên phong trong buổi bình minh của mỹ thuật hiện đại Việt Nam".

"Tranh Hàm Nghi là sự kết hợp độc đáo giữa tài năng hội hoạ và tình yêu đất nước, nơi ông gửi gắm nỗi nhớ quê hương và ẩn chứa cả sự phản kháng ngầm trước những áp bức trong thời gian bị lưu đày".

Vị thế của mỹ thuật hiện đại Huế thời kỳ đầu

Nhìn lại lịch sử mỹ thuật hiện đại của Việt Nam, Hà Nội và Sài Gòn - TP.HCM luôn giữ vị trí trọng tâm, đến mức suốt một thời gian dài, mỹ thuật Huế gần như ít được đề cập đúng vai trò.

Hơn 10 năm trở lại đây, các kết quả nghiên cứu đã góp phần chỉ ra rằng mỹ thuật Huế và Trường Cao đẳng Mỹ thuật Huế (từ năm 1957) dù có thăng trầm, nhưng những đóng góp là rất đáng kể. Việc thị trường mỹ thuật quốc tế và Amandine Dabat mang tác phẩm của Hàm Nghi trở lại Huế là một dấu son cho lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Gần đây các nghiên cứu về mỹ thuật cung đình Huế nửa cuối thế kỷ 19, về các họa sĩ như Nguyễn Văn Nhân, Lê Đức Trạch, Lương Quang Duyệt, Huỳnh Tựu… Thậm chí các họa sĩ theo chân người Pháp đến Huế để sáng tác đầu thế kỷ 20 như Jos Henri Ponchin, Gaston Roullet, Charles Ulmann, Maurice Mernadeau, Géo Michel, Henri Emile Vollet, Paul Sarrut… cũng đã tạo những ảnh hưởng đến diện mạo và lịch sử mỹ thuật Việt Nam.

Ông Hoàng Việt Trung (Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế) cho biết: "Việc trưng bày và giới thiệu những tác phẩm của vua Hàm Nghi giúp gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, giúp các thế hệ trẻ hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa của đất nước, qua đó có ý thức hơn trong việc bảo tồn và phát huy di sản. Triển lãm cũng góp phần khẳng định vị thế của cố đô Huế như một trung tâm văn hóa trong dòng chảy lịch sử của Việt Nam".

Khi được hỏi làm cách nào để tập hợp được 20 bức tranh cho triển lãm lần này, đồng giám tuyển Amandine Dabat cho biết: "Nhiều năm qua, các tác phẩm của vua Hàm Nghi được giao dịch thường xuyên trên thị trường nghệ thuật tại Pháp. Hầu hết các tác phẩm được bán thuộc sở hữu của con cháu những người bạn mà vua Hàm Nghi đã tặng tác phẩm. Đa số tranh triển lãm lần này đều thuộc sở hữu của các nhà sưu tập Việt Nam, điều này làm cho triển lãm trở nên độc đáo, khác biệt so với các triển lãm trước đây tại Pháp. Chúng tôi rất biết ơn các nhà sưu tập đã đồng ý cho mượn tranh, giúp công chúng Việt Nam có cơ hội khám phá tác phẩm của vua Hàm Nghi".

Chị nói thêm: "Một số tranh đến từ bộ sưu tập của Henri Aubé, một sĩ quan người Pháp và là bạn của vua Hàm Nghi, người được vua tặng nhiều bức tranh. Henri Aubé và vua Hàm Nghi gặp nhau ở Vichy (Pháp), nơi ông đến gần như mỗi năm để trị liệu bằng nước khoáng. Ông mang theo vật liệu vẽ và dành rất nhiều thời gian ở đây để sáng tác. Những bức tranh này là chứng nhân quý giá cho công việc hằng ngày của ông. Các bức tranh khác được vua Hàm Nghi sáng tác khi ông ở Pháp, trong những kỳ nghỉ cùng gia đình; hoặc ở Algeria, tại ngôi nhà của ông".