Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 6): Chân dung thần chiến tranh và hòa bình trên các qua đồng Đông Sơn

Tiếp theo phần mô tả chân dung thần hộ mệnh trên các phiến giáp đồng và một số loại vũ khí Đông Sơn, tôi muốn dành buổi "Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất" tuần này giới thiệu và phân tích những biểu tượng thần chiến tranh trên chuôi một loại qua đồng - vũ khí phổ biến và đặc trưng của chiến binh Đông Sơn thuộc nhóm Tây Âu (hay Tây Vu).

1. Cho đến những năm cuối thế kỷ 20 thì khảo cổ học Việt Nam mới trực tiếp khai quật từ lòng đất Tổ, tại địa điểm Gò De một mộ táng mà trong số đồ tùy táng chôn theo chủ nhân có một lưỡi qua đồng dạng đốc thẳng, phần đốc và trên lưỡi qua có hình đúc chìm mang biểu tượng những vị thần gắn với chiến tranh và hộ mệnh.

Loại qua này đã từng xuất hiện trong các sưu tập tư nhân từ thời Pháp thuộc đến nay. Đặc biệt, trong số vũ khí vớt từ đáy các dòng sông Hồng, Đà, Lô, Chảy gần đây đã xuất lộ hàng trăm chiếc qua cùng loại.  Đây cũng là loại qua thường thấy trong các mộ thuộc nhóm Tây Âu ở Vân Nam, Trung Quốc hiện nay, thuộc nhóm văn hóa Dạ Lang và Điền trong khối "Tây Nam Di" thời Đông Sơn, như sự ghi nhận về một loại hình văn hóa vũ khí đặc trưng phân bố rộng khắp vùng Tây Bắc Việt Nam, Tây Nam Trung Hoa, tương ứng với phân bố của những người trồng lúa, đi thuyền sông, tôn thờ trống đồng Đông Sơn.

Những cuộc khai quật các khu mộ táng thuộc cái gọi là "văn hóa Điền" trên lãnh thổ Tây Nam Trung Hoa hiện nay giáp biên giới Tây Bắc Việt Nam từ cuối những năm 1950 được công bố rộng rãi đã khiến nhiều học giả trên thế giới cũng như Việt Nam ngộ nhận đây là loại qua đặc trưng văn hóa Điền. Như tôi đã nhiều lần nhấn mạnh rằng, trong khối văn hóa Điền đó hiện diện hai phần dân cư và văn hóa rất khác biệt: nhóm chăn nuôi du mục (nhóm Côn Minh) và nhóm trồng lúa, dệt vải và thờ trống đồng (nhóm Đông Sơn Tây Âu). Bộ qua mà chúng ta đang bàn đến thuộc về nhóm Đông Sơn Tây Âu.

Có một điểm nhận diện rất dễ loại qua đốc thẳng lưỡi là ở phần hồ có lỗ tra cán luôn có hình đúc nhóm ba người thiên thần hộ mệnh và ở phần lưỡi thường có lỗ viền tròn với hình hai vị thiên thần nữa. Nghệ thuật tư duy tâm linh đã tiến đến mức chuẩn hóa cao khi thể hiện vị thần chính ở giữa nhóm ba thần trên đốc tra cán kích thước lớn hơn, trên đầu có hai vòng xoắn xòe sang hai bên và giữa ngực là một hình tròn.

Vị thần này giơ đều hai tay xòe ngang vai, đan ngón với hai phụ thần bên cạnh, gần giống tư thế giang tay cầu Mẹ mà các phụ nữ Cơ Tu ở miền Trung nước ta vẫn múa trong các nghi lễ. Hai chân vị thần chính dạng căng sang hai bên như hình ảnh khi các bà mẹ sinh con. Tả hữu vị thần ở chính giữa là hai vị thần phụ giống nhau, thường có đầu hình củ tỏi, trông như người từ hành tinh khác, đang xòe đan ngón với hai tay vị thần ở chính giữa.

Hai vị thần ở ô trên lưỡi qua cũng có kiểu đầu rất thần bí đó, cũng xòe đan ngón tay như cách chúng ta ngày nay khi hô "Yeah" để chúc mừng thắng lợi. Khoảng trống giữa các vị thần thường là một hình nấm mặt người trồi lên, liên kết hữu cơ với các thần bên trên. Nhìn toàn cảnh trông như một gia đình thần thánh gồm người lớn và trẻ em.  

2. Dựa trên kết qủa sưu tầm và nghiên cứu gần đây, có thể kết luận đây là loại hình vũ khí đã từng xuất hiện sớm trong số vũ khí đá cùng thời với các nha chương thuộc bình tuyến Phùng Nguyên 3.500 - 4.000 năm trước, trong khu mộ táng Lũng Hòa (Vĩnh Phúc). Sang thời Đông Sơn, qua đồng các loại đặc biệt phát triển với ba dạng hình chính: a - qua đốc lưỡi thẳng mà chúng ta đang bàn đến, b - qua lưỡi vát chéo dạng gần rìu, và c - qua có "hồ" buộc vào cán gỗ lưỡi hình thước thợ (chữ L). Nhiều chiến binh được minh họa trên các trống, thạp đồng Đông Sơn sử dụng hai loại qua đầu tiên (a và b) gắn với cán gỗ ngắn cầm tay như vũ khí chém, bổ dạng rìu chiến.

Giải mã các hình trên đốc qua nói trên luôn được các nhà khảo cổ học trên thế giới quan tâm. Năm 2013, tôi có dịp thực hiện một chuyến điền dã 2 tuần các kho hiện vật và các di tích đã và đang khai quật thuộc văn hóa Điền ở Vân Nam (Trung Quốc) để gom tài liệu về loại qua này. Trong số hàng trăm chiếc qua, tôi nhận thấy một chiếc qua được nghệ nhân cố tình thể hiện phần âm hộ giữa hai háng chân đang dang rộng của vị thần chính. Điều này gợi ý về hình ảnh nữ thần Mẹ sinh sản gắn liền với tâm linh cầu sinh và hộ mệnh.

Trong một khung cảnh khác, năm 2014, khi chỉnh lý kho hiện vật trong sưu tập CQK (California, Mỹ), tôi quan sát được trên phần đốc tra cán của một lưỡi qua cùng loại hình ảnh vị thần chính đứng, mặc váy, hai tay xòe ra như để nhận hai cốc nước thánh của hai người hai bên. Hai người này mặc váy và trên đầu đội kiểu mũ có một phiến gỗ nằm dọc theo hướng người đi. Loại mũ này thường thấy trong nghệ thuật tạo hình Điền và hiện vẫn được sử dụng trong một vài nhánh Dao ở cả Việt Nam lẫn Nam Trung Quốc. Tôi sẽ dành một dịp khác đi sâu vào kiểu mũ này. 

Qua đồng là một loại hình vũ khí cầm tay rất phổ biến của khối Đông Sơn Tây Âu. Hình ảnh tôn thờ nữ thần chính trong tư thế dạng chân, dạng tay khi sinh nở còn được lặp lại trong đồ án văn đan hình ếch dang bốn chân trên các tay cầm của dao găm cùng thời. Tôi nghĩ rằng, sự phản ánh trông như một gia đình thiên thần đông đúc, hạnh phúc và như một bà mẹ trong tư thế và nghi lễ sinh con, đặt ở vị trí trang trọng nhất của một vũ khí phòng thân đã hàm chứa tâm linh cầu hộ mệnh và sinh tồn. Đây cũng là một loại hình tâm linh thời chiến được chứng thực trong một bộ phận dân cư quan trọng thời kỳ tồn tại của văn hóa Đông Sơn.