Văn hóa “vươn mình” trong kỷ nguyên mới (Bài 2): Bắt đầu từ hệ giá trị và con người Việt Nam

Hệ giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam là những yếu tố cốt lõi, xuyên suốt lịch sử dân tộc, góp phần định hình bản sắc dân tộc, tạo nên sức mạnh tổng hợp để vượt qua những thử thách lớn lao trong các giai đoạn lịch sử.

Từ thời kỳ dựng nước và giữ nước, qua các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, đến công cuộc xây dựng và phát triển đất nước trong thời hiện đại, hệ giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam luôn đóng vai trò quan trọng, là nền tảng tinh thần và động lực phát triển của dân tộc.

Hệ giá trị văn hóa và sức mạnh con người là trụ cột của dân tộc

Việc xây dựng hệ giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam không phải vấn đề mới, bởi đã được quan tâm từ rất sớm, xuyên suốt các giai đoạn lịch sử.

PGS-TS Bùi Hoài Sơn cho rằng, hệ giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam luôn là trụ cột vững chắc giúp dân tộc vượt qua những thử thách lớn lao và đạt được những thành tựu đáng tự hào trong suốt hành trình lịch sử. Theo ông, từ năm 1945 đến nay, văn hóa không chỉ là nền tảng tinh thần, mà còn là nguồn động lực mạnh mẽ góp phần bảo vệ và xây dựng đất nước.

Trong thời kỳ kháng chiến, văn hóa đã thấm sâu vào từng hành động, từng trái tim của người dân Việt Nam. Lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết và ý chí bất khuất đã trở thành "vũ khí mềm" đầy uy lực, giúp dân tộc vượt qua những năm tháng gian lao nhưng đầy tự hào. Những giá trị truyền thống ấy không chỉ tồn tại trong tư tưởng mà còn hiện hữu trong thơ ca, âm nhạc, nghệ thuật và cả đời sống thường ngày. Tinh thần cống hiến vì lợi ích chung, từ những phong trào như "Hũ gạo kháng chiến" đến sự đồng lòng của toàn dân, đã biến văn hóa trở thành sức mạnh tinh thần to lớn, giúp Việt Nam kiên cường đối mặt với kẻ thù mạnh hơn về vật chất.

Khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, hội nhập, những giá trị văn hóa truyền thống tiếp tục được phát huy, đồng thời bổ sung thêm những yếu tố mới để thích ứng với thời đại. Khát vọng sáng tạo và tinh thần đổi mới đã thôi thúc người Việt Nam vượt qua những thách thức của cơ chế cũ để xây dựng một nền kinh tế mở, năng động. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, văn hóa lại một lần nữa chứng minh vai trò kết nối - không chỉ giúp Việt Nam giữ vững bản sắc, mà còn quảng bá hình ảnh đất nước đến bạn bè quốc tế. Từ áo dài, ẩm thực, đến các loại hình nghệ thuật dân gian, tất cả trở thành "sứ giả văn hóa", lan tỏa niềm tự hào dân tộc ra thế giới.

Dù ở bất kỳ giai đoạn nào, sức mạnh con người luôn là trung tâm của mọi chuyển động. Trong kháng chiến, đó là sự hy sinh quên mình của chiến sĩ, nông dân, trí thức... vì nền độc lập của dân tộc. Trong đổi mới, đó là sự linh hoạt, sáng tạo của thế hệ trẻ, những con người không ngừng học hỏi để bắt kịp với xu thế quốc tế. Tinh thần tự lực, tự cường không chỉ là bài học từ lịch sử, mà còn là kim chỉ nam cho sự phát triển trong tương lai.

Điểm đặc biệt của hệ giá trị văn hóa Việt Nam qua hai thời kỳ là sự kết nối chặt chẽ, không đứt đoạn. Nếu như trong kháng chiến, văn hóa tập trung vào việc khơi dậy tinh thần yêu nước, đoàn kết để giành độc lập, thì trong thời kỳ đổi mới, những giá trị đó tiếp tục được phát triển theo hướng năng động, sáng tạo và hội nhập. Văn hóa Việt Nam không chỉ giữ vai trò như một di sản quý giá, mà còn là động lực thúc đẩy sự vươn lên của cả dân tộc.

Trong bối cảnh hiện tại, khi đất nước đang đứng trước những cơ hội và thách thức mới, hệ giá trị văn hóa cùng sức mạnh con người Việt Nam càng khẳng định vai trò không thể thay thế. Bản sắc văn hóa là nguồn lực nội sinh quan trọng, giúp dân tộc không bị hòa tan trong dòng chảy toàn cầu hóa, mà ngược lại, khẳng định dấu ấn riêng trên trường quốc tế. Đồng thời, sức mạnh con người - với phẩm chất kiên cường, tinh thần sáng tạo và khát vọng vươn lên - sẽ tiếp tục là nhân tố quyết định, đưa văn hóa trở thành sức mạnh mềm, góp phần xây dựng một Việt Nam phát triển bền vững, tự tin hội nhập với thế giới.

Tái định vị các giá trị cốt lõi

Theo PGS-TS Bùi Hoài Sơn, hệ giá trị văn hóa Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ trước những thay đổi nhanh chóng của kinh tế, chính trị, xã hội và sự tác động đa chiều từ bối cảnh toàn cầu hóa. Đây không chỉ là thách thức mà còn mở ra cơ hội để văn hóa Việt Nam khẳng định bản sắc và sức sống của mình trong kỷ nguyên mới.

Một trong những xu hướng nổi bật là sự đa dạng hóa hệ giá trị, được thúc đẩy bởi toàn cầu hóa và cách mạng công nghệ số. Những giá trị hiện đại như tự do cá nhân, sáng tạo, và đổi mới đang hòa quyện với những giá trị truyền thống như đoàn kết, yêu nước, và hiếu học. Sự giao lưu này tạo ra một hệ giá trị phong phú, phản ánh sự thích nghi linh hoạt của văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên, trong sự đa dạng ấy cũng tồn tại nguy cơ mai một bản sắc nếu không có sự định hướng và bảo vệ đúng đắn.

Song hành với đó là sự tái định vị các giá trị cốt lõi. Trong quá khứ, những giá trị như lòng yêu nước, hy sinh vì cộng đồng là nguồn sức mạnh giúp dân tộc vượt qua chiến tranh và khó khăn. Ngày nay, những giá trị ấy không hề mất đi mà được biểu hiện dưới những hình thức mới, phù hợp với giai đoạn phát triển kinh tế và hội nhập sâu rộng. Yêu nước giờ đây không chỉ là sự sẵn sàng bảo vệ Tổ quốc mà còn là tinh thần sáng tạo, đóng góp trí tuệ và năng lực để nâng tầm vị thế quốc gia trên trường quốc tế.

Tuy nhiên, quá trình vận động này không tránh khỏi những thách thức. Giao lưu văn hóa toàn cầu có thể dẫn đến nguy cơ "xói mòn" bản sắc khi các giá trị ngoại lai xâm nhập mạnh mẽ, đặc biệt trong giới trẻ. Đồng thời, sự chênh lệch về cách nhìn nhận giá trị giữa các thế hệ cũng tạo ra khoảng cách, thậm chí là đứt gãy về tư tưởng. Trong bối cảnh ấy, sự gắn kết giữa các thế hệ và việc nâng cao nhận thức về ý nghĩa của các giá trị truyền thống trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Những yếu tố tác động đến hệ giá trị văn hóa Việt Nam rất đa chiều. Kinh tế và công nghệ đóng vai trò động lực lớn nhất. Kinh tế thị trường tạo ra lối sống thực dụng và ưu tiên sự tiện lợi, trong khi công nghệ số định hình lại cách con người giao tiếp, học tập và tiêu dùng. Các nền tảng trực tuyến không chỉ là kênh quảng bá giá trị văn hóa mà còn là nơi định hình những giá trị mới. Bên cạnh đó, toàn cầu hóa mở ra cơ hội giao lưu văn hóa nhưng cũng đặt Việt Nam trước áp lực phải duy trì bản sắc trong một thế giới đa cực.

Trong tương lai, hệ giá trị văn hóa Việt Nam có thể sẽ vận động theo hướng kết hợp sâu sắc hơn giữa truyền thống và hiện đại. Những giá trị như lòng yêu nước, đoàn kết cộng đồng, và tôn kính tổ tiên sẽ tiếp tục giữ vai trò nền tảng, nhưng được làm mới qua các hình thức tiếp cận sáng tạo, phù hợp với tâm thế của thời đại. Đồng thời, những giá trị mới như sáng tạo, công bằng, và trách nhiệm toàn cầu sẽ ngày càng được đề cao, trở thành động lực để đất nước vươn lên.

PGS-TS Nguyễn Thế Kỷ, Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương, cho rằng: "Xu hướng vận động của hệ giá trị văn hóa Việt Nam trong kỷ nguyên mới sẽ bao gồm: Xu hướng từ đề cao các giá trị tinh thần, đạo đức sang đề cao các giá trị vật chất, kinh tế. Xu hướng coi trọng các giá trị tình cảm sang coi trọng giá trị pháp lý. Xu hướng dựa vào tập thể, đề cao cộng đồng chuyển sang khẳng định cái tôi, giá trị tài năng cá nhân. Xu hướng tôn trọng kinh nghiệm, trọng lão sang đề cao tri thức khoa học, trọng tài năng, thực lực. Xu hướng trọng tĩnh chuyển sang trọng động. Xu hướng sống theo tôn ti, trật tự chuyển sang đòi hỏi cuộc sống dân chủ, bình đẳng. Xu hướng chuyển từ thế giới quan hướng nội đến nỗ lực hướng ngoại".

PGS-TS Nguyễn Thế Kỷ đề xuất hệ giá trị văn hóa Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế gồm 6 giá trị cốt lõi là: Dân tộc, dân chủ, nhân văn, pháp quyền, khai sáng (khai phóng) và hòa hợp.