Võ Văn Kiệt - Cuộc đời và sự nghiệp (Kỳ 1)

Kỳ 1: Những ngày thơ ấu

Hội nghị Ủy ban Mặt trận giải phóng khu Sài Gòn - Gia Định mở rộng vào cuối năm 1962 tại An Thành Nam - Bến Cát, Bình Dương. Chủ tịch đoàn gồm các đồng chí: Võ Văn Kiệt - bí thư khu ủy (trái), Huỳnh Tấn Phát - chủ tịch mặt trận khu Sài Gòn - Gia Định (giữa), Lê Văn Thả - phó chủ tịch mặt trận khu - Ảnh: Tư liệu TTXVN

"Bú thép"

Sáng hôm sau, nhiều người sống trên đường Bà Hạt ngạc nhiên thấy nguyên thủ tướng Võ Văn Kiệt tới khu phố họ, vô thăm nhà một người đàn ông nghèo.

Ông Kiệt chính là "chú Chín", 80 năm trước cùng bú chung một bầu sữa mẹ với ông Phát - tức Mười Đương, cái tên do ba mẹ ông Võ Văn Kiệt đặt cho. Niềm vui hội ngộ không thể nào kể xiết, ông Mười cứ luýnh quýnh, trong khi ông Kiệt ngồi xuống giường, thân thiết... Bằng lối nói như là đã ấm ức từ lâu lắm, ông Kiệt "méc" với hai người con gái ông Mười: "Bà nội ngày xưa cưng ba mày hơn tao".

Bà lỡ có bầu với anh rể là một ông cử nhân - chuyện động trời vào thời đó ở những gia đình danh giá. Để giữ tiếng, trong thời gian mang thai, gia đình đưa bà đi gửi ở nhà một người bà con. Sinh xong, qua năn nỉ má ông Kiệt nuôi giùm đứa bé. Má ông Kiệt ráng nuôi vì cũng muốn giữ thể diện cho người trong dòng họ.
Ông Võ Văn Kiệt quê ở ấp Bình Phụng, một ấp nghèo thuộc xã Trung Lương, huyện Vũng Liêm, Vĩnh Long. Trong ấp lúc ấy chỉ có vài hương chức có nhà ngói, dân làng phần lớn phải thuê đất, thuê ruộng. Cha ông, ông Phan Văn Dựa, cũng nghèo như số đông trong làng, từ đất ở, đất ruộng, đến trâu cày đều đi thuê hết.

Tên khai sinh của ông Võ Văn Kiệt là Phan Văn Hòa, con út trong một gia đình có năm anh trai và hai chị gái. Gọi theo thứ bậc trong các gia đình Nam bộ là Chín Hòa. Mẹ ông, bà Võ Thị Quế, phải nuôi hai đứa trẻ, do đó bữa thì ông Kiệt bú mẹ, bữa phải đi bú nhờ.

Trong xóm, có một ông chú họ tên là Phan Văn Chi, Hai Chi, không con, không vợ, về gia cảnh thì còn nghèo hơn cả gia đình ông Dựa. Ông Hai Chi phần thấy chị dâu mình vất vả, phần cũng lo nghĩ tới tuổi già, bèn sang xin Chín Hòa về nuôi. Ông bà Phan Văn Dựa bấm bụng đồng ý.

Mỗi bữa Chín Hòa khát sữa, ông Hai Chi lại cõng lòng vòng khắp xóm, ai cho thì bú, người dân quê gọi là "bú thép". Kể đến đây, ông Võ Văn Kiệt cười: "Có lẽ máu xã hội của tôi có từ đó”. Nhà ông già nuôi cũng ở cùng một ấp. Chín Hòa và Mười Đương vẫn qua lại chơi với nhau. Mỗi khi đi chợ, má ông vẫn mua quà cho cả hai đứa trẻ.

Theo như những gì mà bên nhà ông Kiệt biết thì khi Mười Đương khoảng sáu, bảy tuổi, bên nhà mẹ ruột sang xin lại. Nhưng vì ông bà Phan Văn Dựa đã "mến chân, mến tay", không chịu cho. Sau đó, họ lân la sang chơi rồi đánh cắp đứa bé. Còn theo Mười Đương, câu chuyện phức tạp hơn nhiều. Lần đó, không phải cậu được đưa về nhà mà bị gia đình mẹ đẻ đưa lên tận Bến Tre, lưu lạc thêm mười mấy năm nữa. Mười Đương không bao giờ giải thích được sự dicdăc của câu chuyện đó, chỉ biết nó xảy ra sau khi mẹ cậu đi lấy chồng.

Theo ông Hai Mẹo - một người cháu gọi ông Kiệt là chú nhưng lớn tuổi hơn, sau năm 1975, mấy lần về quê, ông Kiệt đều có nhờ người tìm Mười Đương nhưng không có kết quả, dù việc tìm kiếm đó có đến tai ông Mười. Năm 1991, khi ông Kiệt trở thành chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, căn cứ vào những thông tin được công bố trong tiểu sử, ông Mười biết "Võ Văn Kiệt chính là Chín Hòa". Mấy người con ông Mười cũng có lần đã tính đi tìm "bác Chín" nhưng rồi đắn đo. Chị Hồng nói: "Có lẽ nếu bác không phải là thủ tướng thì chúng tôi đã đi gặp bác".

Đồng chí Võ Văn Kiệt - chỉ huy trưởng Bộ tư lệnh tiền phương cánh Nam (đeo kính đen, bên phải) - cùng Phân khu ủy khu 6 (Sài Gòn - Gia Định) họp bàn kế hoạch tiến công nổi dậy xuân Mậu Thân (1968)

Út Khao, Phan Văn Út, con người anh trai thứ bảy của ông Kiệt, kể: Năm 1993, trước khi ông Bảy mất, có dặn: "Ngày xưa nội làm một cái thẹo giấu ở phía sau cổ chú Mười". Khi tìm được ông Mười, Út Khao thấy vết thẹo đúng như lời trăng trối đó.
Cho đến tận sau này, ông Võ Văn Kiệt vẫn không sao hiểu được bằng cách nào, linh tính của một bà mẹ có thể mách bảo, để mẹ ông tiên liệu được số phận long đong của đứa con nuôi, mà làm dấu để anh em ông có được cuộc hội ngộ này.

Cuộc hội ngộ diễn ra đúng vào khi ông Võ Văn Kiệt dự định thôi giữ các chức vụ, khiến ông cảm thấy như là một sự tưởng thưởng của số phận. Ông hết sức nâng niu và lại một lần nữa chia sớt với Mười Đương những điều mình có, như ngày xưa ông đã chia bầu sữa mẹ của mình.

Sau khi "nghỉ theo chế độ”, ông về quê nhiều hơn, và chợt nhận ra cái chợ Vũng Liêm "lớn tuổi hơn ông" giờ vẫn chỉ nhỏ như hồi trước. Đình làng xưa nay vắng lặng, tiêu điều. Trên một chuyến đi về Vĩnh Long, ông nói: "Khi tại chức tôi chưa làm được gì cho quê hương, chỉ sau khi về nghỉ mới xóa đói giảm nghèo được cho ông thành hoàng". Năm 2001, ông về quê xin phép chính quyền, cùng với các vị bô lão trùng tu đình làng.

Đình làng Bình Phụng, nơi lưu giữ những ký ức tuổi thơ của ông, nơi với ông có một vị trí tinh thần đặc biệt. Đến tận bây giờ, cho dù trong suốt cuộc đời mình ông đã đặt chân đến nhiều nơi trên thế giới, cho dù ông đã từng có mặt trong những đêm diễn lớn, trong lòng ông dường như vẫn còn rộn lên mỗi khi nhớ lại tiếng trống dập ngoài đình.

Ông kể: "Lâu lâu lại có gánh hát về xã, họ bắt đèn ngoài đình và buổi chiều khi nổi trống lên là bọn trẻ tụi tôi không còn thể nào nhấc nổi chén cơm lên nữa". Những gánh hát về làng sau mùa gặt là hoạt động văn hóa thỉnh thoảng mới xảy ra và là món ăn tinh thần được mong mỏi nhất của những người dân quê ông. Những đêm hát tiều, hát bội, hát cải lương... đã kéo già trẻ, trai gái đến đình làng chật kín.

Từ năm lên sáu, lên bảy tuổi, vào mùa gặt, Chín Hòa thường theo cha nuôi lênh đênh đi gặt mướn cho các điền chủ dọc sông Tiền, sông Hậu. Công việc của cậu là giữ ghe hoặc mót lúa. Mỗi mùa như thế, Chín Hòa cũng kiếm thêm cho cha nuôi được vài giạ. Sông nước miền Tây, khắp Cà Mau, Bạc Liêu... cậu rành từ hồi đó.

Năm tám tuổi, cậu được đi học. Lớp học do những gia đình trung nông, địa chủ tôitrại, rước thầy về dạy, dạy mùa, nên tiền học chỉ phải trả "rất nhẹ”. Ông Hai Mẹo, một trong hai người thầy "dạy mùa" của ông, kể: "Năm 1932, lấy được cái certificate, tôi về đình, ông chú thấy tôi có chữ, kêu thì tôi cũng dạy cho trẻ con lối xóm. Chín Hòa thông minh và ăn nói lễ độ lắm. Nhưng dạy được hai năm sau ngày mùa cất hết chữ, rồi thôi".